• mhmetaliszgn@gmail.com

Yapay zeka (YZ), çocukların hayatına giderek daha fazla entegre oluyor. Algoritmalar çocuklara hangi videoları izleyeceklerini, hangi haberleri okuyacaklarını ve kiminle bağlantı kuracaklarını öneriyor; üretici YZ sistemleri ise çocuklar tarafından tüketilen içeriklerin bir kısmını bizzat üretiyor. UNICEF’in 16.000 çocuk ve ebeveyn üzerinde yaptığı araştırma, Arjantin’de 9–11 yaş arası çocukların üçte birinden fazlasının bilgi edinmek için ChatGPT’ye başvurduğunu ve özellikle küresel düzeyde erişim ile güven arasında önemli uçurumlar bulunduğunu gösteriyor. Bu durum, YZ’nin çocukların gelişimi üzerinde etkilerini ve onu nasıl etik, güvenli ve psikolojik açıdan sağlıklı bir şekilde kullanabileceklerini tartışmayı zorunlu kılıyor.

Çocuk Odaklı YZ için Temel İlkeler

UNICEF’in AI for Children projesi, hükümetler ve sektör için çocuk haklarını merkeze alan YZ politikaları geliştirmeyi amaçlıyor. Kuruluş, çocuklara yönelik YZ sistemlerinin aşağıdaki dokuz gerekliliği karşılaması gerektiğini vurguluyor:

• Çocukların gelişimini ve refahını desteklemek
• Çocukların dâhil olmasını ve kapsayıcılığı sağlamak
• Adalet ve ayrımcılık karşıtlığını öncelemek
• Veri gizliliğini korumak
• Güvenliği sağlamak
• Şeffaflık, açıklanabilirlik ve hesap verebilirliği sağlamak
• Hükümetleri ve şirketleri çocuk haklarına yönelik bilgiyle donatmak
• Çocukları bugünün ve geleceğin YZ gelişmelerine hazırlamak
• Etkin bir ortam yaratmak

UNESCO’nun YZ rehberi de benzer şekilde veri gizliliğinin korunmasını, kullanım için yaş sınırı getirilmesini ve eğitim kurumlarının YZ sistemlerinin etik ve pedagojik uygunluğunu doğrulamasını önerir. UNESCO Eğitim Genel Müdür Yardımcısı Stefania Giannini, “YZ insan zekâsının yerini almamalı; aksine bilgi ve öğrenmeye dair anlayışlarımızı yeniden gözden geçirmemize vesile olmalı” diyerek insancıl yaklaşımın önemini vurgular.

Etik ve Psikolojik Riskler

Yapay zekanın sunabileceği fırsatların yanında göz ardı edilmemesi gereken riskler de vardır. Oxford Üniversitesi’nden Dr. Jun Zhao ve ekibi, mevcut YZ etik ilkelerinin çocukların gelişimsel ihtiyaçlarını ve ebeveynlerin rolünü yeterince hesaba katmadığını ve çocukların yararına olacak şekilde uygulanmasında önemli boşluklar bulunduğunu tespit etti. Araştırma ekibinin lideri Zhao, “YZ’nin çocukların hayatına ve toplumumuza dâhil edilmesi kaçınılmaz. Teknolojilerin sorumlu ve etik olması gerektiği tartışmaları artsa da bu karmaşık ortamda yükün önemli bir kısmı ebeveynler ve çocukların omuzlarına düşüyor” diyerek ebeveynlerin yükünü dikkat çeker. Programın diğer yazarlardan Sir Nigel Shadbolt ise, “YZ destekli algoritmalar çağında çocuklar, sosyal, duygusal ve bilişsel ihtiyaçlarını karşılayan sistemleri hak ediyor. YZ sistemlerinin tüm aşamalarında etik ve saygılı olması gerekir; bu çocukluk döneminde özellikle kritiktir” sözleriyle etik tasarımın altını çizer.

Psikolojik Etkiler ve Yapay Arkadaşlar

Stanford Tıp Fakültesi’nden psikiyatr Dr. Nina Vasan, yapay arkadaş olarak tasarlanan sohbet robotlarının çocuk ve ergenler tarafından kullanılmaması gerektiğini belirtiyor. Bu sistemler, duygusal yakınlık taklidi yaparak genç kullanıcıların gelişmemiş prefrontal korteksleri nedeniyle sınırları bulanıklaştırabiliyor ve kendilerini zararlı davranışlara teşvik eden yanlış yanıtlar verebiliyor. Araştırmalar, bu tür sohbet robotlarının bazı durumlarda öz zarar, cinsel içerik ve şiddet içeren konuşmalara kolayca teşvik ettiğini gösteriyor.

Diğer taraftan Washington Üniversitesi’nden Michele Newman ve arkadaşlarının çocukların yaratıcılığı üzerinde yaptığı çalışma, çocukların YZ ile üretken bir şekilde çalışabilmesi için yetişkin ve akran desteğine ihtiyaç duyduklarını ortaya koydu. Newman, “Yaratıcılık her zaman daha geniş bir bağlamda gerçekleşir. Etkileşim yalnızca bir istem girmekten ibaret değildir; sistemle yinelemeli olarak çalışmak ve akranlar ile yetişkinlerin desteği sayesinde anlamlı deneyimler yaratmak gerekir” diyor.

Kopya ve Akademik Dürüstlük

ChatGPT gibi sohbet robotlarının yaygınlaşması, bazı eğitimcilerde öğrenci kopyalarının artacağına dair endişe yarattı. Stanford Eğitim Fakültesi’nden Denise Pope ve Victor Lee’nin araştırması ise bu kaygının abartılı olduğunu gösteriyor. Pope, “YZ nedeniyle kopya vakalarının arttığını görmedik; öğrencilerin kopya çekmesinin nedeni genellikle teknolojiye erişimden çok daha farklı faktörlerle ilgilidir” diyerek bu korkuları yatıştırıyor. Lee ise, öğrencilerin büyük çoğunluğunun sohbet robotlarını kavramları anlamak veya fikir ücretmek gibi ‘başlangıç’ amaçları için uygun bulduğunu, fakat bir ödevin tamamının YZ tarafından yazılmasının kabul edilemez olduğunu söylediğini vurguluyor. Bu bulgular, çocuklara YZ’den yararlanırken akademik dürüstlük ve kaynak gösterme konularında rehberlik edilmesi gerektiğini ortaya koyuyor.

Ebeveynler ve Eğitimciler İçin Pratik Öneriler

Ebeveynler ve eğitimciler, çocuklara YZ’yi etik ve psikolojik açıdan sağlıklı şekilde kullanmayı öğretirken aşağıdaki önerileri göz üzerinde bulundurabilir:

• Çocuklarla açık konuşun: YZ’nin ne olduğunu, nasıl çalıştığını ve ne amaçla kullandıklarını çocuklarınızla konuşun. Kullandıkları uygulamalarda hangi özellikleri sevdiklerini ve endişelerini paylaşmalarını teşvik edin.
• Bilgiyi doğrulayın: Üretici YZ’nin yanlış veya uydurma bilgi üretebileceğini unutmayın. Çocuklarınıza YZ’den gelen bilgileri güvenilir kaynaklardan doğrulamanın önemini öğretin ve olası dolandırıcılık risklerine karşı uyarın.
• Sorumlu kullanım ve akademik dürüstlük: Çocuklarınızın ürettikleri içeriklerden sorumlu olduklarını, kaynak göstermeleri gerektiğini ve okul kurallarına uymalarının önemini vurgulayın. YZ’den “başlangıç” fikirler almak serbest olabilir; ancak ödevleri doğrudan kopyalamak yerine kendi sözleriyle yeniden yazmaları gerektiğini belirtin.
• Gizlilik ve güvenlik: Çocuklarınıza çevrimiçi ortamlarda kişisel bilgi paylaşmamanın önemini anlatın. YZ ürünlerinin verdiğiniz veriyi eğitmek için kullanabileceğini ve bunun gizliliği etkileyebileceğini açıklayın.
• Yaratıcılığı ve işbirliğini teşvik edin: YZ araçlarını kullanırken çocukların kendi fikirlerini ücretmeleri, hikâye anlatmaları ve projeler geliştirmeleri için teşvök edin. Gerektiğinde yetişkin veya akran desteği sağlayarak onların ücretken süreçlerine rehberlik edin.
• Modelleri ve örnekleri tartışın: YZ’nin önyargılar içerebileceğini ve belirli grupları dezavantajlı duruma düşürebileceğini açıklayarak adalet ve ayrımcılık karşıtlığı ilkelerini öğretin. Çocuklara, bir modelin neden belirli bir yanıt verdiğini sorgulamayı ve eleştirel düşunmeyi öğretin.

Sonuç: İnsani Değerlerle YZ’yi Kucaklamak

Yapay zeka, çocukların yaşamında kalıcı olacak ve onlara yeni öğrenme, keşfetme ve yaratıcılık fırsatları sunacaktır. Ancak bu teknolojiyi çocuklarımıza tanıtırken dikkatli ve bilinçli olmamız gerekiyor. YZ sistemleri adil, kapsayıcı ve güvenli olmalı; çocukların sosyal ve duygusal gelişimini desteklemeli. Ebeveynler ve eğitimciler, açık iletişim, eleştirel düşünme ve etik ilkeler üzerinde çocukların YZ’yi anlamalarına yardımcı olabilir.

Sonuç olarak, YZ bir araçtır ve insan zekâsının yerini almamalıdır; çocuklarımıza bu araçla kendi yaratıcılıklarını güçlendiren yolları göstermek bizlerin sorumluluğudur. Bu sayede geleceğin dijital vatandaşları, etik değerlere bağlı, sorumluluk sahibi ve eleştirel düşünebilen bireyler olarak yetişecektir.

— Mehmet Ali Sezgin

Kaynaklar

• UNICEF, Policy guidance on AI for children (sürüm 2.0): çocuk odaklı YZ sistemleri için dokuz gereklilik unicef.org.
• UNICEF, AI for children projesi raporu: YZ’nin çocukların hayatındaki rolü ve dijital bölünmeler unicef.org.
• Jun Zhao ve Nigel Shadbolt, Oxford Martin Programme on Ethical Web and Data Architectures: çocuklar için YZ etiğine ilişkin perspektif ox.ac.uk.
• Nina Vasan, Stanford Medicine: YZ arkadaşlarının gençler için riskleri med.stanford.edu.
• Victor Lee ve Denise Pope, Stanford Graduate School of Education: YZ’nin kopya davranışları üzerindeki etkisine dair bulgular ed.stanford.edu.
• UNESCO, Guidance for generative AI in education and research: veri gizliliği, yaş sınırı ve insancıl öğrenme vurgusu unesdoc.unesco.org.
• Michele Newman ve ark., University of Washington: çocukların yaraticilik süreçlerinde YZ kullanımı ve ihtiyaç duyulan destek washington.edu.